مفهوم تعریف ردیف در موسیقی ایران

در فرهنگ نامه محروم دهخدا کلمه ء ردیف که از آن ردیف کردن نیز مشق می شود به معنی قطار کردن ، انتظام دادن ، به رده در آوردن آمده است . در موسیقی اصولی ایران نیز ردیف چنین معنی و مفهومی پیدا می نماید چرا که نغمات بطور منظم پشت سر هم قرار می گیرند . اگر بخواهیم تعریف جامعی از موسیقی اصولی ایران بیان کنیم چنین خواهیم داشت که ردیف در موسیقی اصولی ایران عبارت ز تسلسل منظم نغمات است که با ربطی منطقی به دنبال یکدیگر بیایند . اگر ردیف شور را در این جا بیاوریم ، چنین تسلسلی پیدا خواهد کرد :

در آمد – رهاب – نغمه – زیرکش سلمک – ملانازی – سلمک – گل ریز – مجلس افروز – عزال – صفا – بزرگ – دوبیتی – خارا – قجر – حزین – فرود و …

انتظام این نغمات پشت سر هم ردیف شور مرحوم میرزا عبدالله را به وجود آورده است که با ردیف های دیگر چون ردیف میرزا حسین قلی و آقای دوامی تفاوت دارد . در زیر اسامی این سه ردیف جهت مقایسه ارائه می گردد .

ردیف میرزا حسینقلی :در آمدها – آواز – پنجه کردی – فرود – زیر کش سلمک – فرود – گل ریز – نشیب و فراز – اوج و حضیض – بزرگ و کوچک – صفا – قجر – فرود آورد – فرود – نغمه و …

ردیف آقای دوامی : در آمد خارا - * در آمد اول * در آمد دوم – کرشمه – سلمک – شهناز – قرچه – رضوی – حسینی – زیرکش سلمک – فرود .

ردیف میرزا عبدالله : در آمد – رهاب – نغمه – زیرکش سلمک – ملانازی – سلمک – گل ریز – مجلس افروز – عزال – صفا – بزرگ – دوبیتی – خارا – قجر – حزین – فرود .

علت بروز چنین اختلافهایی در ردیف اساتید بزرگ تنها ذوق و سلیقه ء شخصی می باشد . در این دوران قاجار ، ما ردیف های مختلفی داشتیم . هر سازی بنا به امکانات تکنیکی ردیف مخصوص داشت ، مثلا ردیف * کمانچه * با ردیف * تار * یا * نی * یا * سنتور * اختلاف داشت . لذا به همین خاطر اسامی بعضی از گوشه ها در سازهای مختلف تغییر نمده و باعث بروز اختلاف چشمگیری در گوشه ها شده است . اما آن چه مهم می باشد این است که مایه این گوشه ها یکی بود ، و اختلاف تنها در نام نغمات است .

در قدیم هر نوازنده نمی توانست برای خود ردیفی داشته باشد . تنها نوازندگانی به این مرحله می رسیدند که به درجه ء استادی نایل آمده باشند . لذا به همین خاطر است که مبدا ء ردیفهای ما را به چند استاد دوران قاجار نسبت می دهند . آقای دوامی اظهار می دارند که * در زمان آقا محمد صادق خان ردیف به این مفصلی نبود بعدها نوازندگان پر مایه ای چون میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی این ردیف ها را زیاد نمودند . * ایشان می گوید :

روزی میرزا حسینقلی تعریف می کرد ، هنگامی که برای تدریس به منزل یکی از رجال می رفتم ، هنگام عبور در مقابل قهوه خانه ای توقف کردم تا چای بخورم . در آن قهوه خانه نوازنده ای بود که سازی شبیه به نی می زد . شیوه نواختن این نوازنده مرا جلب کرد چرا که نغمه ای می زند که خود به آن گرایلی می گفت هر وقت این نغمه را به صدا در می آورد ، یک صدای واخوان در طول قطعه شنیده می شد . وقتی من به منزل آمدم این نغمه را روی تار آورده و برای اینکه واخوان را بوجود آورم از شست برای اجرا استفاده می کردم لذا به این خاطر نام این نغمه را گوشه گرایلی شستی نهادم . این موضوع نشان می دهد که ردیف موسیقی ما در طول سالهای متمادی افزوده شده و امکانات بیشتری پیدا کرده است . *

آقای دوامی نقل می کند : * مسایل مادی نیز در پرورش این ردیفها موثر بوده است * و دلیل آن را چنین توضیح می دهد . * در قدیم برای آنکه آموزش موسیقی بتواند ممر در آمدی برای موسیقدانان باشد ، لازم بود که جلسات آموزش تداوم بیشتری یابد به این جهت برای پای بند کردن بیشتر شاگرد ، نغمات ردیفها در طول زندگی استاد افزوده می گردید . * به هر حال تمام این مثالها نشان دهنده ء این است که ردیف اصولی ایران پشتیوانه ء فرهنگی موسیقی ما به شمار می آید ، بدون فراگیری آنها ، عبور به یک فرهنگ جدید غیر ممکن است زیرا هنر در خاکی ریشه می کند ، تناور می شود و شکوفایی زندگی انسانها را به بار می آورد ، که آن خاک از فرهنگ و سنتهای ارزشمند و راستین غنی گشته باشد .

ردیف کنونی در ایران

پایه خلاقیت هنر بداهه پردازی بر ردیفهای زیر استوار است :

-         ردیف میرزا عبدالله به روایت اسماعیل قهرمانی که بوسیله نور علی برومند بصورت خصوصی ضبط گردیده و تنها در اختیار محمود علی برومند و ورثه ء مرحوم نکوزاد قرار دارد .

-         ردیف میرزا عبدالله به روایت نورعلی برومند که متکی بر روایت اسماعیل قهرمانی است که استاد برومند مجددا با تغیرات جزئی و با تکنیکی بهتر آن را  با کمک بی دریغ مهدی کمالیان در منزل ایشان برای سازمان رادیو و تلوزیون ملی ایران نواخته است که امروزه شاگردان ایشان این ردیف را که بیشتر برای تکنیک سه تار تدوین شده است تعلیم می دهند .

-         ردیف میرزا عبدالله به روایت موسی معروفی استفاده شده از دستخط علینقی وزیری سلیمان روح افزا آن را از روی نت نواخته اند که از طرف وزارت فرهنگ و هنر نت آن چاپ و منتشر گردید این ردیف تنها در هنرستان موسیقی ملی ایران بوسیله معلمین هنرستان از روی نت تا حدودی تدریس می گردید .

-         ردیف میرزا حسینقلی به روایت علی اکبر شهنازی فرزند ایشان تدریس می گردید که از طرف وزارت فذهنگ و هنر با ساز ایشان ضبط گردیده است و نت نویسی آن برای تار به وسیله آقایان وجدانی و حبیب الله صالحی و همچنین بوسیله جهان پناه برای ویلن تدوین و نت نویسی شده است .

-         ردیف میرزا حسینقلی به روایت حبیب الله صالحی ردیف دان برجسته و شاگرد علی اکبر شهنازی .

-         ردیف عبدالله دوامی که متکی بر ردیفهای میرزا حسینقلی و علی خان نایب السلطنه و حسین خان اسماعیل زاده زیر نظر میرزا حسینقلی مدون گردیده و بوسیله عبدالله دوامی برای وزارت فرهنگ و هنر خوانده و ضبط گردیده است .

-         ردیف میرزا عبدالله به روایت محمود کریمی که به وسیله دکتر محمد تقی مسعودیه آوا نگاری شده و با صدای ایشان ضبط گردیده و به تازگی نیز مجددا از طرف وزارت ارشاد اسلامی چاپ و انتشار یافته است .

-         ردیف میرزا عبدالله به روایت نصر الله ناصح پور از شاگردان مرحوم کریمی و استاد عبدالله دوامی که دستگاه شور آن به همراه زندگینامه استاد دوامی بوسیله نگارنده نوشته شده و آقای ناصح پور آن را خوانده اند و در حال حاضر نیز تنها باز مانده ردیف دان این مکتب هستند . این کتاب بوسیله انتشارات گوتنبرگ چاپ و منتشر گردیده است .

-         ردیف درویش خان به روایت مرتضی نی داوود که در رادیو ایران ضبط گردیده که از سرنوشتش تا قبل از انقلاب خبری به دست نیامده اما نگارنده خوشبختانه نسخه ای از آن در آمریکا یافته است .

-         ردیف دویش خان به روایت موسی معروفی از شاگردان بی نظیر درویش که بوسیله موسی خان بخشهایی از آن نت نویسی شده است که به صورت دستخط به اضافه آثار ایشان بوسیله جواد معروفی به گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبا اهدا گردید که آقای داریوش صفوت اهدایی ایشان را برای کپی به مرکز حفظ اشاعه بردند و هرگز به گروه موسیقی برگشت داده نشد . از سرنوشت اصلی آن نگارنده بی خبر است و در مرکز حفظ اشاعه نیز این جانب آن را نیافتم .

- ردیف ابوالحسین صبا : مدون شده بر پایه ردیف میرزا عبدالله ، درویش خان ، حسین خان اسماعیل زاده و عبدالله دوامی که بوسیله خود ایشان برای ویلن آوا نویسی شده و در زمان حیاتشان با بودجه شخصی انتشار یافته است . امروزه این ردیف بوسیله تنی چند از شاگردانشان مانند : فرامرز پایور ، علی تجویدی ، رحمت الله بدیعی و ... تدریس می شود که ردیف کاملی نامیده نمی شود ، می توان آن را ردیف متوسط موسیقی دانست .

این یازده روایت در حال حاضر اساس واقعی موسیقی ما را شامل می شوند که مدون هستند و سابقه آنها برای ما روشن است و شاگردان تا کنون از آنها استفاده نموده اند . اما ردیفهای دیگری با روایتهای دیگری نیز موجود است که بخاطر عدم تدریس یا مهجور مانده اند یا از بین رفته اند که از آن میان می توان ردیفهای زیر را نقل نمود .

1-     ردیف میرزا حسینقلی به روایت فخام الدوله بهزادی شگرد خوب میرزا حسینقلی که بوسیله آقای هوده ای ضبط گردیده که یک نسخه از آن خوشبختانه در اختیار آقای مهدی کمالیان محفوظ است .

2-     ردیف میرزا عبدالله به روایت منتظم الحکما ء که به وسیله خود ایشان نت نویسی گردیده و علائم جدیدی نیز به نت نویسی اضافه کرده اند . این ردیف از طرف وزارت فرهنگ و هنر با همت دکتر مهدی برکشلی چاپ کردیده است .

3-     ردیف سعید هرمزی متکی بر ردیف درویش ، میرزا حسینقلی ، نی داوود ، ابوالحسن صبا و شاهزاده هرمزی نوازنده برجسته سه تار که بوسیله استاد هرمزی برای رادیو تلوزیون ملی ایران با کمک بی دریغ مهدی کمالیان در منزل ایشان ضبط گردیده است .

4-     ردیف فروتن : متکی بر ردیف میرزا حسینقلی و متاثر از درویش خان و رکن الدین مختاری که رادیو و تلوزیون ملی ایران آن را به کمک بی دریغ خانم فوزیه مجد و آقای مهدی کمالیان در استودیو رادیو ایران ضبط گردیده است .

5-     ردیف حبیب سماعی : به روایت قباد ظفر و نورعلی برومند که متاسفانه پاره ای از آنها به صورت مجلسی ضبط گردیده است .

6-     ردیف طاهرزاده به روایت خو ایشان بر روی نوار بصورت خصوصی بوسیله استاد برومند به همراه ساز ایشان و اصغر بهاری ضبط گردیده است که نسخه اصلی آن در اختیار محمود علی برومند است و یک نسخه نا کامل از آن در اختیار تنی چند نیز محفوظ است .

7-     ردیف طاهرزاده به روایت نور علی برومند که متاسفانه ضبط نکردیده و تنها دستگاه ماهور آن بوسیله محمد رضا شجریان و سه گاه آن بوسیله رضوی سروستانی و اکبر گلپایگانی زیر نظر استاد یرومند باز سازی شده است . خوشبختانه صدای اکبر گلپایگانی را تار استاد همراهی می کند که از طرف سازمان ینسکو چاپ و منتشر گردیده و بخشهایی از این شیئه را در کارهای اولیه گلپایگانی می شود جستجو کرد .

8-     ردیف میرزا عبدالله به روایت مجید کیانی که برای اولین بار با ممارست استاد نور علی برومند متکی به شیوه حبیب سماعی استادانه به وسیله مجید کیانی باز سازی و ضبط گردید و در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است . این ردیف تنها ردیف متعبر سنتور است که با رعایت تمامی مضرابها و نکات تکنیکی این ساز اجرا گردیده است . تاکنون موسیقی رسمی ما ردیفی مدون متکی بر ردیف اساتیدی همچون میرزا عبدالله نداشت و این قدم بسیار با ارزشمند یست که مجید کیانی برداشته اند .

9-     ردیف طاهرزاده به روایت نگارنده تحت عنوان به یاد سید حسین طاهرزاده که بوسیله تعریف باز خوانی شده است که این باز سازی بر پایه روایت استاد برومند استوار گشته و از طرف مرکز هنری و فرهنگی چاووش با اجرای گروه شیدا و عارف در دسترس علاقه مندان قرار گرفته است .

10-* ردیف مجلسی مهرتاش * به روایت محمد رضا شجریان که بیشتر آها در کارهای اولیه شجریان مورد استفاده قرار گرفته . خوانندگان رادیو و تلوزیون در دوره های اخیر بیش از همه متاثر از ایشان بوده اند که از آن میان می توان شهیدی ، منتشری ، وفایی و جوهری را نام برد .

11-ردیف طاهرزاده و دوامی : به روایت محمد رضا شجریان که پاره ای از این ردیفها نبز بوسیله ایشان به شاگردانشان تدریس می گردد . از آن جا که آقای شجریان بخاطر مشغله کار اجرای نتوانستند استفاده زیادی از این دو استاد * برومند – دوامی * در زمینه ردیف خوانی نمایید ، این روایت سندیت محکمی برخوردار نمی باشد .

بیشتر تدریس آقای شجریان بر پایه تجربیات شخصی ایشان است و به همین دلیل شاگردان ایشان سعی بر تقلید ایشان می نمایند و از ابعاد ردیف خوانی فاصله زیادی گرفته اند که این خود روشی است که بعضی از هنرمندان در قدیم نیز از آن تبعیت می کردند که بسیار نیز می تواند به ذوق عامه دلنشین باشد . اما ردیفی خواندن مکتب دیگری است .

ردیف راست پنجگاه جشن هنر شیراز که ردیف استاد دوامی در آن باز خوانی شده است ، نمونه ء بسیار خوبی از عمق ردیف خوانی شجریان را نشان می دهد .

به غیر از ردیفهای عنوان شده در بالا ردیفهای دیگری نیز در حال حاضر رایج است . اما مانند یک ردیف مدون نگردیده است . اما از اهمیت فوق العاده برخوردار است که ردیف آقای حسن کسایی را که مکتبی بر ردیف اصفهان و ردیف میرزا عبدالله است می توان نام برد . استاد حسن کسایی و استاد تاج اصفهانی و استاد ادیب خوانساری سه نمونه بارز مکتب آوازی اصفهان هستند که در دوران معاصر تاثیر بسزایی بر موسیقی رسمی ایران گذاشته اند . استاد حسن کسایی طی سلسه گفتارهایی در رادیو اصفهان گوشه های مکتب آوازی اصفهان را خود با سه تار اجرا وخوانده است که بسیار ذیقیمت است . به همین دلیل شاگردان تاج اصفهانی از اعتبار زیادی برخوردارند . اگرچه تلاش بی رویه ای برای تقلید از مکتب تهران می کنند که جای تاسف است .

بررسی ویژگی ها و تفاوت های متد های آموزشی موجود تار و سه تار

- متد هنرستان موسیقی ملی:  کتب دستور مقدماتی تار و سه تار ( در دوجلد) به کوشش اساتید موسی معروفی و روح الله خاقی یکی از قدیمی ترین و معتبر ترین آثار آموزشی موجود می باشد. بدون شک اکثر نوازندگان معاصر و اساتیدی که بعد ها دست به ایجاد مکاتب آموزشی مستقل زده اند با همین شیوه ی اموزشی پرورش یافته اند ازاین رو ضمانت اموزشی و کیفی این متد در طول سال ها اثبات گردیده است.

درین شیوه طرح دروس با بسطی منطقی و متناسب ارائه گردیده اند. هنرجویان پس از شناختن پرده های ساز در نواحی بالا، میان، و انتهای دسته ساز با ریتم های متداول، اتودهای تکنیکی متناسب و در نهایت چند آهنگ کوتاه که از نکات آموزشی، تکنیکی و زیبایی شناسانه بسیاری برخوردارند آشنا می گردند . در نهایت در کتاب دوم نیز با دیگر گام های متداول، قطعات رایج و آهنگ های محلی زیبایی آَشنا می شوند. بخشی از رسالت کتب هنرستان ، آشنایی هنرجویان مبتدی با یکی دو دستگاه مهم ردیف دستگاهی و حال و هوای دستگاه ها می باشد اما بطور ویژه تاکیدی بر آموزش بر پایه ردیف دستگاهی نداشته و با آموزش نکات مهم و تکنیکی، آن هارا برای ورود به مرحله بعدی یعنی آموزش ردیف دستگاهی آشنا می کند.

- متد جلال ذوالفنون: یکی از نوازندگان برجسته سه تار و از شناخته شده ترین چهره های سه تار نوازی در روزگار معاصر جلال ذوالفنون می باشد که آثار بیشمار وی در زمینه تکنوازی و گروه نوازی سه تار، با کلام و بی کلام در خاطره بسیاری از علاقه مندان به موسیقی ایرانی ماندگار است. بی شک یکی از دلایل ترغیب جوانان و علاقه مندان به سه تار خاصه در دهه های 60 و 70 فعالیت های گسترده این استاد ارجمند می باشد. وی با تکیه بر تجربیات فردی در طی سالیان متمادی اقدام به تدوین متد مستقلی برای ساز سه تار نموده است.

ارزش  این متد و نقطه قوت آن  در استقلال مفاهیم اموزشی برای ساز سه تار می باشد. نکته ای که پیش از این توجه چندانی بدان نمی گردید. شباهت های بسیار ساز سه تار با تار منجر به قرار گرفتن این ساز به عنوان ساز دوم نوازندگان تار گردیده است و به همین ترتیب مؤلفینی که اقدام به انتشار کتب آموزشی تار نموده اند ، صرف نظر از هرگونه بازبینی در مفاهیم ارائه شده تنها با اوردن نام سه تار در کنار تار بروی جلد کتاب خویش از هردوجنبه داستان سود جسته اند.

شیوه آموزشی فوق تا حدودی شباهت به شیوه ی ارائه شده توسط موسی معروفی در کتب هنرستان دارد. ابتدا آموزش پرده های بالا دسته و سپس ناحیه میانی و انتهایی دسته سه تار پرداخته است. با این تفاوت که دروس را در قالبی جدید تحت عنوان پزیسیون های مستقل ارائه نموده است. از سوی دیگر پس از ارائه نکات فوق به سراغ ردیف دستگاهی رفته و با بیانی ساده به ارائه مطالب پرداخته است. 

متد حسین علیزاده: حسین علیزداه نیز یکی از نوازندگان شناخته شده و ارزشمند ساز تار و سه تار می باشد. وی نیز متدی مستقل برای آموزش ساز تار و سه تار ارائه داده است. درین روش به ترتیب به موضوعات شناخت ریتم، پرده شناسی و جای نت ها بروی دسته سه تار، آشنایی با فواصل دستگاه ها و در نهایت اتودها و تمرینات تکنیکی برای روان شدن دست و مضراب پرداخته شده است.درین روش برخلاف روش های قبلی که مباحث اشاره شده را به ترتیب و همسو با حرکت هنراموز از ساده به دشوار پی گرفته اند، هر قسمت را جداگانه و بطور کامل آموز داده است.

تجربه ی  آموزشی چندین ساله نشان داده است که هنرآموزان در ابتدا برای درک ریتم و مباحث مربوط به آن نیاز به گذشت زمان خواهند داشت و توقف درین مراحل به منظور فراگیری مناسب توسط هنرآموز منجر به اتلاف بیش از حد زمان خواهد شد. حال آنکه در کنار این مفاهیم در صورت تدوین مرحله به مرحله، می توان به مرحله های دیگر نظیر نواختن عملی ساز و شناخت پرده های سه تار و .... پرداخت.نکات دیگری چون استفاده از شیوه اتانینی ابداعی توسط علیزاده تحت هجاها و اواهایی جدید نیز دارای اشکالاتی می باشد.عدم معرفی و آموزش اصطلاحات اولیه و حتی نت های موسیقی ( برای هنرجویان تازه کار) یکی از اشکالات دیگر این کتاب است. 

متد کیوان ساکت:  کیوان ساکت نیز از جمله نوازندگان ساز تار و سه تار می باشد که اقدام به تالیف و انتشار کتاب های آموزشی برای این دو ساز نموده است وی ابتدا کتاب های (( شیوه آموختن تار و سه تار)) را در دو جلد ارائه داد و بعد ها نیز با تکمیل موارد گذشته و رفع نواقص موجود در آن، مجموعه ای تازه با نام (( بیایید تار و سه تار بنوازیم)) را منتشر نمود. متد فوق نیز اگرچه بر خط و مشی و رویکردی مجزا تالیف گردیده است اما به نوعی در ساختار همانند دستور تارو سه تار موسی معروفی تدوین گردیده است. ابتدا به شناخت مفاهیم اولیه و پرده شناسی در ناحیه دسته سه تار پرداخته و سپس با آوردن نمونه هایی از ردیف ماهور در کتاب اول بسط و گسترش یافته است. با این وجود مطالب این مجموعه نیز در جلد اول ، در قیاس با نمونه کتب هنرستان موسیقی ملی از حجم کم تری برخوردار می باشد.

از آنجا که درین مبحث به نقد آثار فوق نخواهیم پرداخت از تامل بیشتر بروی متدها خودداری خواهیم نمود.

متد ارائه شده در مجموعه هفت حصار:  ازآنجا که طبق توضیحات ارائه داده شده ، با وجود عمر چندین دهه ای کتب هنرستان موسیقی ملی، هنوز هم معتبر ترین و مستندترین مجموعه آموزشی موجود می باشد.  به همین منظور در ادامه متد آموزشی ارائه شده توسط مجموعه هفت حصار برای ساز سه تار منبع اصلی مان را بر اساس کتب هنرستان موسیقی قرار داده ایم. به همین منظور سعی در حذف نکات دارای اشکال این مجموعه و همچنین استفاده بهینه از نکات قوت و مفید فایده مجموعه های موجود دیگر نیز خواهیم داشت. همچنین در دوره های متوسطه و عالی از نواخته های اساتیدی چون درویش خان، ابولحسن صبا، رکن الدین خان مختاری و بزرگان فعال در زمینه نوازندگی تار و سه تار به عنوان منابع کمک آموزشی در جهت شناسایی هرچه بهتر سبک های رایج و قدیمی خواهیم پرداخت.امیدواریم با ارتباط مستمر و مداوم و پشتیبانی های مجموعه هفت حصار زمینه پیشرفت نوازندگی آسان را برای شما عزیزان فراهم آوریم....