لذت تار نوازی
نت تار و سه تار، شعر و موسیقی اصیل ایرانی
لذت تار نوازی
نت تار و سه تار، شعر و موسیقی اصیل ایرانیبررسی دستگاه ماهور
برای آغاز نخست باید با برخی تعاریف موسیقی آشنا شد :
1- گام : توالی 8 نت موسیقی مثلا از " سل " تا
" سل " یا از" ر" تا "
ر" را یک گام می نامند .
2- نت
شاهد : نتی است که دراجرای یک
گام بیشتر از دیگر نت ها
تکرار می شود و معمولا نت اول هر گام نت شاهد آن گام می باشد .
دستگاه ماهور یکی از
گسترده ترین دستگاه های ایرانی است و در ردیف های گوناگون در حدود 50 گوشه دارد .
ماهور دو را در نظر
بگیرید که همه پرده های آن بکار هستند یعنی دو – ر – می – فا - سل
– لا - سی – دو( ماهور دو، ماهوری است
کهگام آن از دو شروع میشود. یعنی نت شاهد آن دو می باشد و در تار وسه تار با کوک دو سل دو دو نواخته میشود البته
برای ویلن و کمانچه معادل آن ماهور «ر» میباشد که شاهد آن نت
«ر» است و نت «دو» نیز دیز می شود.)
در زیر به بررسی مهمترین گوشه های این
دستگاه می پردازیم :
هر گوشه اصلی دارای
گوشه های فرعی نیز میباشد که دارای یک
ریتم خاص هستند و هر چند دقیق نیست ولی می توان گفت نوعی تصنیف هستند که بدون ضرب
هستند و همیشه به یک فرم اجرا میشوند . فرق این گوشه های فرعی با گوشه های ریتمیک مانند
کرشمه و زنگوله در این است که بر خلاف آنها فقط در یک دستگاه قابل اجرا هستند .
الف ) گوشه های اصلی و
زیر مجموعه های آنها :
1- درآمد : (نت شاهد آن نت اول گام
است یعنی «دو» )
نکته: اصولا "
درآمد بر نت آغازین گام هر دستگاهی اشاره می کند (دستگاهی مانند سه گاه استثنا است).
گوشه های درآمد با تاکید بر نت شاهد حال و هوای دستگاهی را که قرار است اجرا شود
را معلوم می کنند و چون
بیشتر در آغاز برنامه اجرا می شوند (چون گاهی برخی هنرمندان از گوشه های غیر درآمد
برنامه خود را شروع کرده اند) یکی از بهترین راههای تشخیص دستگاه از هنگام شنیدن اثر هستند .
سوالی که برخی علاقه
مندان می پرسند این است فرق درآمد و پیش درآمد
چیست؟
پیش درآمد بر خلاف
درآمد قطعه ضربی است و از اختراعات درویش خان می
باشد که در آغاز اجراها و کنسرت ها اجرا میشود و معمولا قطعه ای با ریتم آهسته می باشد که وظیفه آن نیزمشابه درآمد آماده کردن
شنونده برای شنیدن اثر می باشد .
2- گوشه
گشایش: (نت شاهد آن نت دوم گام است یعنی «ر»)
3-گوشه
شکسته: (نت شاهد آن نت پنجم گام است یعنی «سل»)
از این گوشه برای مرکب نوازی
به دستگاه افشاری استفاده می شود .
گام شکسته: دو- ر- می کرن – فا – سل – لا –
سی – دو
گوشه ای که معمولا پیش
از شکسته اجرا می شود گوشه فیلی است که عمل آن
آماده سازی زمینه برای اجرای شکسته است .
4- گوشه دلکش: (نت شاهد آن نت پنجم گام یعنی سل است)
از این گوشه برای مرکب
نوازی به دستگاه شور استفاده
می شود و نیز می توان در ادامه گوشه های شور مانند قرچه و رضوی و ... را اجرا کرد.
گام دلکش: دو – ر - می
– فا –سل – لا کرن – سی بمل – دو
5- گوشه عراق: (نت شاهد آن نت هشتم
گام یعنی دو است)
گوشه عراق همان درآمد است که یک
اکتاو بالاتر اجرا می شود .
گام عراق: دو- ر- می –
فا – سل – لا – سی بمل – دو
6- گوشه
راک:
که از آن برای مرکب نوازی به دستگاه اصفهان استفاده می شود . گوشه های فرعی این دستگاه راک عبدا... ،
راک کشمیر ، راک هندی و صفیر راک هستند .
گام راک: دو – ر- می
بمل – فا – سل – لا کرن – سی – دو
ب ) گوشه های ریتمیک
1- کرشمه
2-
مجلس افروز
3-
خسروانی
4-
چهار پاره
5-
زنگوله
زخمه تار
جلیل شهناز را می توان به جرات بنیانگذار سبکی در تارنوازی نامید که در دوران حکومت مکتب تهران بر موسیقی ایرانی، تار ملیح مکتب اصفهان را به اوج شکوفایی خود در پایتخت رساند. دورانی که بعد از تاثیرات استاد وزیری با پیش زمینه بزرگانی چون آقا حسینقلی و درویشخان، قدرت نوازندگی در قوت مضراب و سرعت پنجه خلاصه می شد، نوعی تارنوازی در اصفهان و از خاندان هنر پرور شهناز شروع شد که با نبوغ جلیل شهناز (پسر کوچک خانواده) به اوج زیبایی و شکوه خود رسید.
شهناز تار را به گونه ای معرفی کرد که تکنیک صرفا" منحصر به دُرّابها و ریزهای قوی و نیز پاساژهای سریع خلاصه نمی شد، بلکه مالش، ویبراسیونها (روی سیم و خرک)، پنجه کاری استفاده از تمام قسمتهای مضراب خور تار از خرک تا روی نقاره، اجرا دستگاهها با کوکهای متنوع نیز بخش عمده ای از تکنیک نوازندگی تار را تشکیل می داد. با ملاحظه سطحی بر شیوه نوازندگی استاد شهناز اولین نکته ای که به ذهن متبادر می شود، سادگی و ایجاز جملات و نیز روانی تحریر ها و آواز می باشد ولی با بررسی دقیق و همه جانبه در فن نوازندگی ایشان، سادگی و روانی شکل دیگری برخود می گیرد.
به عبارت دیگر نغمات در عین سهولت ظاهری از لحاظ تکنیکی بسیار مشکل و حتی گاهی (در اجرا) غیر ممکن است و این مصداق بارز امری است سهل و ممتنع از اینرو آمیختگی غیر محسوس مفاهیمی چون سهولت و دشواری، ایجاز و پختگی، لطافت و صلابت در تار استاد، باعث شده عده ای ساده انگارانه از کنار عظمت هنر این شهسوار تار عبور کنند و با بکار بردن اصطلاحاتی چون شیرین نوازی، موسیقی عامیانه گلستان همیشه خوش شهناز را در حد گلبنی پنج شش روزه تنزل دهند.
دوران تار نوازی استاد جلیل شهناز را می توان به سه بخش عمده تقسیم کرد: بخش اول زمانی است که استاد در جوانی و در اصفهان خلاقیت و استعداد خود را شهره همگان کرده بود.
برنامه های متعدد به همراه استاد حسن کسائی و با آواز خوانندگان مشهور آن زمان مثل تاج اصفهانی، ادیب، طاهرپور در رادیو اصفهان و اجراهای خصوصی فراوان با این اساتید خود دلیلی بر مدعی است. اصولا" روش نوازندگی استاد در این زمان متاثر از الگوی متداول تارنوازی در آن عصر بوده که البته ایشان این الگو را اندکی با ملاحت اصفهان ادغام کرده بودند.
با سفر استاد به تهران و اقامتشان به عنوان کارمند افتخاری شهرداری بخش دوم از زندگی هنری استاد شروع شد. این زمان مصادف بود با پخش برنامه های تخصصی موسیقی از رادیو و تلویزیون که جلیل شهناز از تکنوازان بی بدیل این دوران بودند. امکانات ضبط و استودیو های تازه به خدمت گرفته رادیو تلویزیون این فرصت را به ایشان داد تا بتوانند با پنجه و مضراب سحر آمیز خویش دل هر شنونده و بیننده ایرا سخر کنند.
ضبط برنامه های فراوان و نیز کنسرت های مختلف با نوازندگان و خوانندگان معروف آن عصر در تهران حاصل این دوران است.
بطور کلی عوامل محیطی و اجتماعی و نیز همراهی با هنرمندان و بزرگان آن دوران شرایطی را برای استاد رقم زد که تاثیری بس عمیق در شیوه نوازندگی وی ایجاد کرد. در این سالها دیگر آن ریزها، درابها و چهار مضرابهای سرعتی (مانند گذشته) خبری نبود و اینها همه جایخود را به ویبراسیونهای متعدد روی سیم و خرک و نیز مالشها و پنجه کاریهای مسحور کننده و کلا" طمائنینه انتقال فراوان احساسی داده بود. تنوع مضراب در آواز و چهارمضراب، کوکهای بدیع، خلق فی السائه ملودی و استفاده از هزاران هزار نکته و ظرایف تکنیکی در تار که تنها از دست جادویی جلیل شهناز ساخته است از خصوصیات بارز این دوران می باشد. بدون شک همین بخش از زندگی استاد باعث جاودانگی و کمال هنری قله تار ایران گردید.
دوران سوم هنری استاد مصادف بود با توقف برنامه های موسیقی رادیو و تلویزیون که پراکندگی اساتید موسیقی را در بر داشت.
اجرای کنسرت با مشکلات فراوان روبرو و به دلیل شرایط اجتماعی حاکم موسیقی ما محدود به آهنگهای انقلابی و میهنی شده بود؛ و این وضع با روحیه تغزلی جلیل شهناز همگونی نداشت؛ خصوصا" جنگ!
با این وجود نمونه هایی که در این دوران مخصوصا" در اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70 از ایشان سراغ داریم نشان از اوج کمال و پختگی این شاهناز هنر جلیل موسیقی است.
تکنوازی و دونوازی بهمراه تنبک در داخل و خارج از کشور، ضبط کاستهای مختلف چه بصورت تکنوازی یا جواب آواز، کنسرت بهمراه گروه اساتید (گروهی که تمام اعضای آن به معنای واقعی استاد بودند) به سرپرستی استاد فرامرز پایور بخشی از زندگی باشکوه هنری استاد شهناز را در این دوران تشکیل می دهد.
آخرین اجرایی که از استاد شهناز پخش شده مربوط است به همایش چهره های ماندگار و به درخواست دست اندرکاران این برنامه ایشانبه نوازندگی پرداختند که با وجود ضعف جسمانی و عدم آمادگی قبلی هنوز نشانه هایی از نبوغ و تسلط ایشان در نوازندگی به چشم می خورد.
آن نه روی است که من وصف جمالش دانم این حدیث از دگری پرس که من حیرانم